Met kunst de mentale gezondheid te verbeteren? Dat klinkt als muziek in de oren. Hoogleraar Klinische neuropsychologie Erik Scherder vertelt: 'Mensen onderschatten de invloed van kunst op de ontwikkeling van de hersenen. Vooral bij kinderen.'
Sinds zijn optredens in De Wereld Draait Door en na zijn serie Erik Scherder laat zich niet kisten, is hij de beroemdste professor van Nederland. En niet zonder reden. Scherder is niet alleen mateloos gefascineerd door het brein, hij kan er ook zeer aanstekelijk over vertellen. Door de telefoon is de passie duidelijk voelbaar, wanneer hij spreekt over de invloed van kunst op ons brein. Hij vertelt: ‘Wat kunst met ons doet, is erg interessant om te bekijken. Wel moet benadrukt worden dat het brein een ontzettend complex gegeven is. Hele concrete antwoorden over de invloed van kunst zijn moeilijk te geven. Maar dat betekent niet dat er niet ontzettend veel over te vertellen valt.’
Portret Erik Scherder: © Keke Keukelaar
Wat gebeurt er eigenlijk in ons brein als we onze ogen op een kunstwerk richten? Scherder: ‘Als we naar een kunstwerk kijken dat we mooi vinden, ontstaat er veel hersenactiviteit doordat het brein aroused, oftewel opgewonden, raakt. Hierdoor gaat het brein fantaseren en zet het een creatief proces in gang.’ Bij dit proces zijn veel hersennetwerken betrokken, zoals het geheugennetwerk en het emotieregulerende-netwerk. Deze samenwerking tussen netwerken is heel gezond voor de ontwikkeling van het brein en houdt het tevens fit. Scherder vertelt verder: ‘De andere uitwerking van kunst op ons brein, is dat het voor afleiding zorgt. Deze afleiding heeft een verzachtende werking op pijn en is daarmee van positieve invloed op hoe iemand zich voelt.’
Iemand die deze positieve invloed van kunst ervaart, is Roumayne Schepers (39) uit Amsterdam. ‘Kunst biedt mij troost. Op het moment dat ik mij verdrietig voel, zet ik mezelf een kwartier of half uur voor een kunstwerk neer. Dan ontstaat er rust in mijn hoofd en krijgen de dingen waar ik mee zit uiteindelijk een plekje,’ vertelt ze. De associaties en gedachten die Roumayne bij een kunstwerk heeft, triggeren bij haar emoties. ‘Ik kan op het moment dat ik naar kunst kijk mijn verdriet de ruimte geven,’ vertelt Roumayne. ‘Dat lukt me vaak niet in mijn dagelijkse bezigheden. Kunst zorgt ervoor dat ik even stilsta bij wat er in mij omgaat en daardoor voel ik me beter.’
Maar volgens Scherder heeft het maken van kunst de grootste impact op ons brein. ‘Wat we niet altijd beseffen, is dat het hebben van een idee heel bijzonder is’, vertelt de neuropsycholoog. ‘Neem maar van mij aan dat het een fascinerend gegeven is om zomaar iets te kunnen bedenken. Zodra we dat doen, worden er talloze processen in het brein in gang gezet die heel waardevol zijn om te ontwikkelen,’ vervolgt Scherder. ‘Voorbeelden van deze processen zijn: bedenken, uitvoeren, fouten inzien, plannen omgooien, doorzetten en aanpassen. Een grote hoeveelheid aan vaardigheden die je tegelijkertijd doet en waarbij diverse delen van het brein actief zijn. Het trainen van deze delen is goed voor de ontwikkeling van de hersenen’, vertelt Scherder.
Kunst kijken en maken daagt je hersenen dus uit. Volgens Scherder zijn alle vormen van uitdaging iets waarmee je bouwt aan je cognitieve reserve (Het vermogen van een individu om te compenseren voor schade in de hersenen, red.). ‘Stel je voor dat je als hobby je gaat verdiepen in kunst en alles gaat leren over van Gogh. Je spant je brein in, doet moeite en creëert daarmee veel activiteit in het brein. De processen en netwerken die daarbij komen kijken, zorgen er op hun beurt voor dat er een cognitieve reserve wordt opgebouwd. Deze reserve kan je onder andere beschermen tegen ouderdomsziektes zoals alzheimer’, aldus de neuropsycholoog.
Dit opmerkelijke fenomeen werd bevestigd in dit onderzoek waarbij mensen op hoog niveau een nieuwe hobby startten: quilten (een handwerktechniek waarbij er een werkstuk wordt gemaakt van kleine lapjes, red.). ‘Tijdens deze studie zagen de onderzoekers dat de hersenen heel gunstig reageerden op de moeite die ze moesten doen om hun nieuwe hobby onder de knie te krijgen. De resultaten lieten een toename in hersenactiviteit, stofwisseling en doorbloeding zien’, vertelt Scherder. ‘Het is aangetoond dat deze ontwikkelingen leiden tot een betere cognitieve reserve en dus het risico op ouderdomsziektes verminderen.’ Een prachtige samenwerking tussen kunst en het brein. Maar is iedereen die nu een kunstwerk gaat maken, beschermd tegen alzheimer? ‘Zeker niet’, zegt Scherder. ‘Zo makkelijk steekt het proces helaas niet in elkaar.’
‘Het is echt de bedoeling dat je je brein je hele leven lang blijft uitdagen en keer op keer blijft prikkelen’, vertelt Scherder. ‘Een keer in de zoveel tijd een schilderijtje maken, zal helaas niet werken. Zelf ben ik bijvoorbeeld net begonnen met het spelen van viool. Dat is altijd een jongensdroom van mij geweest en daarbij de perfecte uitdaging voor mijn brein. Het is trouwens wel echt verrekte moeilijk’, vertelt hij opgewekt. ‘Het is daarnaast zonder twijfel het beste voor de ontwikkeling van ons brein als we al vanaf jonge leeftijd op deze manier worden geprikkeld door kunst. Hoe eerder en vaker het brein wordt geprikkeld, hoe beter’, aldus Scherder.
Door zichzelf telkens opnieuw te dwingen om naar een kunstwerk te kijken, merkt Roumayne dat ze beter in staat is om bijvoorbeeld problemen op te lossen. ‘Kunst biedt mij niet alleen troost, maar houdt mijn brein in beweging en daarmee scherp’, vertelt ze. ‘Roumayne begrijpt dat het voor sommigen lastig is om kunst te benaderen als uitvlucht of hulpmiddel. ‘Ik denk dat dat komt doordat kunst een bepaalde prestige heeft. Daarnaast gaan mensen niet zomaar naar een museum. Dat is voor velen echt een uitje. Maar ik denk dat het verweven van kunst in het dagelijks leven een uitkomst biedt die veel mensen onderschatten’, vertelt ze. ‘Op deze manier creatief bezig zijn, is namelijk ontzettend goed voor mijn en ieders mentale gezondheid’, aldus Roumayne.
Ook Scherder moedigt het verweven van kunst in onze dagelijkse bezigheden aan. Daarom zet hij zich onder andere in voor de terugkeer van muziekles in het basisonderwijs. ‘Als je kijkt naar ontwikkeling van hersenen, dan voel je aan dat kunst en cultuur een vast onderdeel moeten zijn van het onderwijscurriculum’, vertelt hij. ‘Ik vind het pijnlijk om te zien dat deze dingen steeds meer wegbezuinigd worden.’ Volgens Scherder zit de truc van het goed laten ontwikkelen van een kinderbrein ‘m in het aanbieden van creativiteit. ‘Door deze verrijking voor het brein is het kind in staat andere dingen, zoals taal en rekenen, beter te begrijpen. Daarom is het mijn hartenkreet dat muziekles terugkomt in het onderwijs’, pleit de neuropsycholoog.
Aan het einde van het gesprek benadrukt Scherder nogmaals dat het lastig is om de concrete invloed van kunst op het brein te duiden. ‘Maar’, zegt hij: ‘Het belangrijkste is dat je jezelf geen slappe zooi voorschotelt. Zorg ervoor dat wát je op een dag doet je brein actief houdt. Het is in ieder geval interessant om te zien dat kunst een grote impact kan hebben op ons brein en op onze mentale gezondheid. En wat kunst precies voor jouw mind kan betekenen, is misschien iets om zelf te ondervinden.’
Dat kunst effect heeft op de mentale gezondheid blijkt ook uit dit rapport van de World Health Organisation (WHO) (2019). Hierin worden meer dan 900 studies over het effect van kunst op de mentale gezondheid uit de afgelopen negentien jaar besproken. Het instituut concludeert uit de studies dat het actief of passief beleven van kunst de gezondheid en het algehele welbevinden bevordert. Uit het rapport kwam onder andere naar voren dat men door naar muziek te luisteren of zelf kunst te maken, minder last heeft van bijwerkingen van kankerbehandelingen. Daarnaast blijkt dat creatieve activiteiten er bij zieke kinderen voor zorgen dat angst en pijn verminderen.
